Beschrijving belang landschappelijk erfgoed Heerde

Inhoud

• Inleiding
• 1. Landschappelijke erfgoedwaarden
• 2. Relatie met de cultuurhistorische waardenkaart
  • 2a. Streekgids Veluwe: ruimtelijke kwaliteit en landschap
• 3. Advies
• 4. Specificatie landschappelijke waarden
  • 4a. Voorbeelden in Heerde

Inleiding

Landschappelijk erfgoed draagt bij aan de beleving van de ruimte om ons heen. Het geeft inzicht hoe onze voorouders met het landschap omgingen. In algemene zin wordt vaak het landschap van onze jeugd gekoesterd: het roept herinneringen op. De kwaliteit van het landschap en de herinneringen die in het landschap aanwezig zijn dragen onder meer bij aan het welzijn van de mens.

Het landschap – natuurlijk en cultureel – is voortdurend in beweging. Alleen al het feit dat het landschap voor een groot deel uit levend materiaal bestaat, maakt dat het landschap van seizoen tot seizoen en van jaar tot jaar verandert. Bovendien zijn veranderingen in onze cultuur – de manier waarop wij onze ruimte gebruiken – in het landschap terug te vinden. Oude elementen vormen samen met moderne elementen (zoals antennemasten, windmolens, pijpleidingen en hoogspanningsmasten) het landschap. Deze spanning tussen oud en nieuw, tussen natuur en cultuur en tussen ecologie en economie, maakt het landschap boeiend. 

1. Landschappelijke erfgoedwaarden

Landschappelijk erfgoed bestaat uit aardkundige waarden, natuurlijk erfgoed en het cultuurlandschap, waarvan restanten zich nu zichtbaar en onzichtbaar in ons landschap kunnen bevinden, zoals hoogtes en laagtes, maar ook bodemkundige elementen. Aardkundige waarden (fysisch geografisch/geomorfologisch) zijn waarden die iets vertellen over de ontstaanswijze van een gebied zonder menselijke inmenging. Natuurlijk erfgoed wordt vaak aangeduid als historisch groen, maar is eigenlijk breder dan historisch groene elementen.

Natuurlijke erfgoedwaarden waarden hebben een grote overlap met cultuurlandschappelijke waarden, gezien in deze categorie ook vaak sprake is van menselijk handelen door aanplant en landschappelijke vorming door bijvoorbeeld ontginning. Het verschil met het cultuurlandschap is dat de natuurlijke erfgoedelementen een statischer aard hebben dan het meer dynamisch gevormde – en vaak nog in vorming zijnde – cultuurlandschap. Denk bij natuurlijke erfgoedwaarden bijvoorbeeld aan solitaire en kleine groepen oude bomen, houtopstanden en heggen.

Bij cultuurlandschappelijke erfgoedwaarden kan worden gedacht aan het ontginningenlandschap (uiterwaarden en heidegebied) en het dorpenlandschap, waaronder lintdorp Vorchten. Ook bebouwde gebieden zijn onderdeel van het landschap, hoewel de nadruk ligt op het buitengebied. Dit neemt echter niet weg dat bijvoorbeeld (historische) groenstructuren binnen de bebouwde kom niet van waarde (kunnen) zijn. En ook op kleinere landschappelijke schaal, zoals bij de directe omgeving van een Rijks- of gemeentelijk monument, is het van belang het bredere perspectief wordt meegenomen.

2. Relatie met de cultuurhistorische waardenkaart

De gemeente Heerde heeft – in samenwerking met de gemeente Hattem – een cultuurhistorische waardenkaart laten opstellen. Deze kaart bestaat uit negen kaartlagen, welke een informatief karakter hebben. Zoals de naam al aangeeft, is de hoofdfocus in deze kaart gelegd op cultuurhistorische waarden. Landschappelijke waarden opgenomen in alle kaartlagen, met uitzondering van kaartlaag 5 (stads- en dorpsuitbreiding). Het landschap van de gemeente Heerde is op deze kaarten verdeeld in grote vlakken, zonder een verduidelijking van specifieke, landschappelijk waardevolle locaties. Wel zijn er meer gespecificeerde locaties opgenomen op kaartlaag 6, de kaart met de cultuurhistorische inventarisatie.

Zoals de beschrijving van de waardenkaart aangeeft (zie website): “De cultuurhistorische waardenkaart maakt het doen van cultuurhistorisch onderzoek bij ruimtelijke procedures in veel gevallen makkelijker en goedkoper of zelfs overbodig. De cultuurhistorische waardenkaart kan daarnaast dienen als inspiratiebron voor ruimtelijke ontwikkelingen. Het kenmerkende cultuurhistorische verleden van een gebied kan daardoor worden voortgezet in nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen.” Het goedkoper en/of overbodig maken van cultuurhistorisch onderzoek op basis van de cultuurhistorische waardenkaart biedt echter een grote opening voor (project)ontwikkelaars om cultuurhistorisch én landschappelijk onderzoek te ontwijken. Hierdoor ontstaat een grote(re) kans op verlies van landschappelijke waarden die bijdragen aan de identiteit van Heerde.

2.a. Streekgids Veluwe: ruimtelijke kwaliteit en landschap

In aanvulling op de gemeentelijke waardenkaarten is er in 2022 door de provincie Gelderland een Streekgids voor de Veluwe gepubliceerd die de ruimtelijke kwaliteit en landschap centraal stelt. Heerde valt in de streekgids onder Veluwe Noord en dit gebied heeft als motto ‘Stuwwal tussen IJssel en Zuiderzee’.

In deze streekgids zijn meerdere kaarten opgenomen die bijdragen aan de opgestelde integrale kwaliteitskaart: een kaart zie op hoofdlijnen inzichtelijk maakt welke ruimtelijke kwaliteiten en landschapswaarden zich op de stuwwal bevinden. Bij de kaarten zijn enkele beschrijvende alinea’s toegevoegd die meer duiding geven aan de kernkwaliteiten. Nadrukkelijk stuwwal, want het dorpenlandschap en uiterwaardenlandschap maken geen deel uit van deze streekgids. De kernkwaliteiten en waarden uit de streekgids hangen nauw samen met de (te inventariseren) landschappelijke erfgoedwaarden in de gemeente Heerde, maar dienen nader gespecificeerd te worden op gemeentelijk niveau.

3. Advies

Er wordt geadviseerd een meer gedetailleerde landschappelijke inventarisatie te laten plaatsvinden, in aanvulling op de cultuurhistorische waardenkaart. Een betere kennis van de in Heerde aanwezige landschappelijke structuren leidt tot een betere afbakening van ruimtelijke ontwikkelingen en een betere inbedding in projectontwikkelingen. Ook op grenszones van landschappelijke waarden. Bijvoorbeeld: landschappelijke waarden en zichtlijnen zijn een belangrijke afwegingsfactor in urgente opgaven, zoals de energietransitie, waarin wordt gezocht naar locaties voor het plaatsen van zonneparken en windmolens. De plaatsing van deze objecten kan over grote afstand een (negatieve) invloed hebben.

Het is belangrijk dit al in de voorkant duidelijk in kaart te brengen om obstakels en mogelijkheden goed af te kunnen wegen, zodat sturing kan worden gegeven op verschillende schaalniveau’s. Dit biedt uiteindelijk meer kansen voor het behoud en de ontwikkeling van landschappelijke waarden.

Tot slot: landschappelijk erfgoed draagt niet alleen bij aan de zichtbare historische kwaliteit van de leefomgeving, maar ook aan huidige en toekomstige ecologische en natuurwaarden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan instandhouding (of verbetering) van de biodiversiteit. De wisselwerking tussen biodiversiteit en erfgoed kan op twee manieren plaatsvinden:

1. In het verleden aanwezige landschappelijke- en groenstructuren kunnen als inspiratiebron dienen voor toekomstige biodiversiteitsopgaven, waarbij historische situaties – nu alleen bekend van historische bronnen en kaarten – een bijdrage kunnen leveren aan de kwaliteit van de toekomstige leefomgeving. Denk bijvoorbeeld aan (voormalige) heggenstructuren die als landscheidingen dienden, in plaats van het plaatsen van rasters en/of hekken.
2. Het nu aanwezige landschappelijke -groene- erfgoed betreft in veel gevallen een volwassen vorm van groen, waarin vaak al een diversiteit aan plant- en diersoorten aanwezig zijn in een stabiele omgeving. Als dit volwassen groen door bijvoorbeeld ziekte niet gehandhaafd kan worden, is het wel mogelijk om vast te houden aan de stabiele referentiesituatie  om verlies van meer soorten te voorkomen. Bijvoorbeeld door de variëteit aan planten- en bomensoorten te handhaven in plaats van het gebruik van eenzelfde soort vanwege de rustige, overzichtelijke esthetiek die daardoor ontstaat.

Daarnaast werkt een herkenbare, (historisch) groene omgeving ook positief op de gezondheid en het welzijn van de samenleving. Kort gezegd: groen en herkenbaarheid werken stress verminderend.

4. Specificatie landschappelijke waarden

Om de waarden in de gemeente behapbaar te houden is het wenselijk om de landschappelijke waarden zoals aangegeven op de cultuurhistorische waardenkaart nader te specificeren, zodat er in de toekomst rekening kan worden gehouden met deze specifieke waarden.

Onder specifieke waarden vallen bijvoorbeeld waardevolle (inheemse) bomen en struiken (solitair of in relatie tot elkaar). Dit zijn bomen en struiken die op de historische kaart uit 1850 staan aangegeven. Deze vegetatie is vaak inheems, autochtoon en kenmerkend voor het gebied waar dit in voorkomt. Autochtoon plantmateriaal betekent dat het gaat om plantensoorten die hier na de laatste IJstijd zijn ontstaan. Inheems plantmateriaal zijn planten en bomen die kenmerkend voor een bepaald gebied zijn en alleen in die bepaalde gebieden voorkomt. 

Landschappelijk (geografische) waarden in het cultuurhistorisch landschap zijn onder te verdelen in punten, lijnen en vlakken, waarbij een grote overlap bestaat met cultuurhistorische waarden en elementen zoals historische paden, watergangen, dijken en beplantingen. Binnen deze waarden kan ook worden gedacht aan historische zichtlijnen en historische weg-, verkavelings- en beplantingspatronen. Tot slot kan worden gedacht aan zogenoemde landmarks: veelal puntlocaties die helpen bij het oriënteren en/of specifieke locaties die een bepaalde herinnering oproepen. Dit kunnen natuurlijke elementen zijn zoals beeldbepalend groen, of een hoogte in het landschap, zoals de Knobbel (gemeente Elburg, maar in vroegere tijden ook voor Heerde van belang in verband met zichtlijnen). Delen zijn reeds geïnventariseerd in de Atlas Historisch Groen Erfgoed.

4.a. Voorbeelden in Heerde

• Puntlocaties: een specifieke/solitaire boom of groep bomen zoals de monumentale bomen (landelijk register) aan de Eperweg (tussen Marialust en Keuterstraat), een vennetje zoals Pluizenmeertje, een uitzonderlijk aanwezige hoogte of een laagte zoals stuwwallen en de dekzandkoppen in de Dellen. 
  • Dit geldt ook voor menselijk aangebrachte elementen, zoals grafheuvels in het heidegebied en op de Koerberg.
• Lijnen: (bomenrijen langs) het Apeldoorns kanaal, Wetering, Groteweg, Wapenveldse weg, ontginningsrichtingen, verkavelingspatronen, tracé van de oude spoorlijn naar Apeldoorn (nu fietspad), houtwallen zoals aan de Parallelweg bij Wapenveld en zichtlijnen, maar ook onbekende elementen zoals een zigzaggend patroon over de heide bij de Schaapskooi. De meest plausibele verklaring voor dit zigzaggende patroon is een loopgraaf uit de Tweede Wereldoorlog, met rond deze loopgraaf tientallen bomkraters en/of schuttersputten zoals ook aangetroffen ten westen van het Heerderstrand (zie foto’s, nader te onderzoeken).
• Vlakken: landgoederenzones (bijv. de Engelse tuinen rondom de panden aan de Groteweg 15 en 23-25-27), omgeving van monumenten (bijv. de terreinen rond Vosbergen en Bonenburg), voormalig landgoederenlandschap Erf van Daendels, ontginningenlandschap, heidelandschap (woeste gronden), inrichting van (boeren)erven, boomgaarden zoals de boomgaard tussen de Oenerweg en de Groeneweg, parken zoals het Van Meurspark en het Stationspark, de Schaapskooi.

Type landschappen (vaak overkoepelend (cultuurhistorische waardenkaart), soms overlappend): heidelandschap, bos, agrarisch gebied, uiterwaardengebied, zandgronden, rivierlandschap, duidelijke overgangszones zijn hierbij erg waardevol, zoals van het agrarisch gebied bij Zuppeld naar de landgoederenzone achter de Kolthoornseweg.

• Foto boven: Monumentale bomen aan de Eperweg (rechts).

• Foto boven: Totaalbeeld Eperweg/Keuterstraat met midden in beeld de monumentale bomen.

• Foto boven: Zicht op Pluizenmeertje (in westelijke richting).

• Foto boven: Zichtlijn langs het Apeldoorns Kanaal, in zuidelijke richting langs het Jaagpad.

• Foto boven: Onderbroken zichtlijn naar de Noordgouw aan de Eperweg (in noordelijke richting, langs Heerderhaegen).

• Foto boven: Agrarische zone tussen Heerde-dorp en Landgoed de Bonenburg, inclusief waardevolle zichtlijn naar de kerktoren.

• Foto boven: Boomgaard tussen de Oenerweg en de Groeneweg, ten zuiden van Landgoed Bonenburg, in noordwestelijke richting (richting Groeneweg).

• Foto boven: Zicht op agrarisch gebied vanaf het Jaagpad, over het Apeldoorns Kanaal (in oostelijke richting).

  

• Foto boven: Zigzaggend patroon in de Renderklippen en nadere duiding (rechts). Het groen in de linker onderhoek betreft de uitloper van de landduin (zie onder).

• Foto boven: Waardevolle landschappelijke hoogten (zandduinen) op de Renderklippen inclusief zigzaggend patroon (AHN met Hillshade).

• Foto boven: Zigzaggend patroon, hoogstwaarschijnlijk loopgraaf, met bomkraters en/of schuttersputten (RAF luchtfoto, datum: 13-09-1945, ID: 370608).

• Foto boven: Zigzaggend patroon, hoogstwaarschijnlijk loopgraaf, met bomkraters en/of schuttersputten (RAF luchtfoto, datum: 15-03-1945, ID: 359150).

• Foto boven: Overgangszone agrarisch gebied naar landgoederenzone (in noordelijke richting, richting Kolthoornseweg).